Gweld cod y dudalen Gwerin, Canu a Cherddoriaeth Draddodiadol

__NOAUTOLINKS__
'''Mae'r cofnod hwn ymysg y cannoedd sydd i'w gweld yn [https://www.ylolfa.com/cynnyrch/9781784616250/cydymaith-i-gerddoriaeth-cymru''Cydymaith i Gerddoriaeth Cymru''], cyfrol gyhoeddwyd gan Y Lolfa ym mis Medi 2018.'''

Pan ymddangosodd cyfrol [[Maria Jane Williams]] (1795–1873), ''Ancient National Airs of Gwent and Morganwg'', yn 1844, daeth tro ar fyd yn hanes a datblygiad cerddoriaeth draddodiadol Cymru. Wedi canrif a mwy o gyhoeddi ceinciau offerynnol (yn bennaf ar gyfer y delyn) mewn casgliadau tebyg i ''Antient British Music'' (1742), ''British Harmony'' (1781), ''Musical and Poetical Relicks of the Welsh Bards'' (1784), ''The Bardic Museum'' (1802), ''Hen Ganiadau Cymru/Cambro-British Melodies'' (1820) a ''The Welsh Harper'' (1839), cyhoeddwyd y casgliad cyntaf hwn o [[alawon gwerin]] y genedl a hynny o ganlyniad i gystadleuaeth a noddwyd gan y Fonesig Coffin Greenly yn [[Eisteddfod]] Cymreigyddion y Fenni yn 1837 ‘for the best collection of original Welsh airs, with the words as sung by the peasantry of Wales’. Ymhlith y deugain a thair o eitemau a geir yn y gyfrol hon, ymddengys caneuon megis ‘Y Ddafad Gyrnig’, ‘Y Ferch o’r Scer’, ‘Y Deryn Pur’, ‘Y Deryn Du Pigfelyn’, ‘Merch y Melinydd’ a ‘Bugeila’r Gwenith Gwyn’ (gw. Eng.1, trosodd) a ddaeth yn hynod boblogaidd yng Nghymru’r 19g. Atgynhyrchwyd yr alawon ond ychwanegwyd hefyd gyfeiliant digon disylwedd ar gyfer y delyn neu’r piano ynghyd ag addurniadau lleisiol (troadau, triliau, ''appoggiatura'' a.y.b.) sy’n tystio mai cynulleidfa estron a ymddiddorai’n bennaf mewn [[cerddoriaeth glasurol]], Ewropeaidd ei naws a oedd ym meddwl y golygydd. Ceir yn y cyhoeddiad nifer o alawon serch, [[caneuon gwasael]] a thribannau, ac er bod rhai wedi eu gosod yn y modd Doraidd, cyweiriau llon yw’r graddfeydd ar gyfer y mwyafrif ohonynt.

[[John Thomas]] (Ieuan Ddu; 1795–1871) oedd enillydd yr ail wobr yn Eisteddfod Cymreigyddion y Fenni (1837). Er bod ei gasgliad yntau, ''Y Caniedydd Cymreig/The Cambrian Minstrel'' (1845) yn cynnwys dros gant o alawon ynghyd â geiriau Cymraeg a Saesneg (gw. Eng.2), gwelir eu bod yn gyfuniad o ganeuon brodorol, ceinciau [[telyn]] (wedi eu dethol o gasgliadau rhai fel [[John Parry]] (Parry Ddall) ac [[Edward Jones]] (Bardd y Brenin) yn bennaf, a chyfansoddiadau gwreiddiol o waith y golygydd ei hun. Rhyw ddeugain o’r alawon hyn sy’n ganeuon gwerin ond mynnodd [[Ieuan Ddu]] gyfnewid y geiriau traddodiadol am ei eiriau a’i benillion ef ei hun ac o ganlyniad, dibrisir gwerth y casgliad hwn yn fawr. Eto i gyd, ceir ynddo rai alawon gwerin hynod swynol a chrefftus sy’n gynnyrch y traddodiad llafar ac ôl blynyddoedd o newid, o ddatblygu a mireinio’r arddull arnynt.

Gwelir bod cwmpas yr alawon yng nghyfrol [[Ieuan Ddu]] yn gydnaws â’r hyn a gasglwyd gan ei ragflaenwyr, [[Iolo Morganwg]] a [[Maria Jane Williams]], ond addaswyd rhai o eitemau’r ''Caniedydd Cymreig'' hefyd ar gyfer eu perfformio gan ddeuawdau, triawdau a phartïon lleisiol mewn cyngherddau ac [[eisteddfodau]], fel y rhai y byddai Ieuan yn eu harwain yn rhinwedd ei alwedigaeth. Brychwyd y gyfrol hon, er hynny, gan gamgymeriadau cerddorol, camosodiadau o eiriau a thestun, gwendidau yn y gynghanedd (gerddorol) a diofalwch cyffredinol sy’n arwydd o’r brys i gyhoeddi’r gwaith yn ei gyfanrwydd.

Nodweddwyd y bywyd Cymreig yn y 19g. gan dwf syfrdanol yn y boblogaeth yn sgil datblygu’r ardaloedd diwydiannol. Daeth gweithwyr yn eu miloedd i’r meysydd glo, y gweithfeydd haearn a dur, y chwareli llechi ac ati, gan ymsefydlu mewn lleoedd fel y Rhondda, Abertawe a Llanelli yn y de a Bethesda a Rhosllannerchrugog yn y gogledd. Wrth i’r iaith Saesneg raddol ennill tir dros y Gymraeg yn sgil mewnfudo, newidiodd natur diwylliant y wlad; tyfodd poblogrwydd y cyngherddau cyhoeddus, y ''music halls'', y traddodiad [[baledi]] (Cymraeg a Saesneg), corau mawr a [[chorau meibion]], a gwelid dylanwad diwylliant oes Victoria a nodweddai’r bywyd y tu hwnt i Glawdd Offa.

Er hynny, parhaodd y diddordeb ym   myd canu gwerin ymhlith rhai, gan gynnwys [[John Jenkins]] (Ifor Ceri; 1770–1829) y mae ei gasgliad [[llawysgrifol]] ar gadw yn [[Llyfrgell Genedlaethol Cymru]], Nicholas Bennett (1823–99) a gyhoeddodd ''Alawon fy Ngwlad'' (1896), sy’n gyfuniad o tua 500 o alawon a cheinciau telyn a gasglwyd o ffynonellau llafar (yn eu plith y sipsiwn Cymreig), a detholion o lawysgrif Thomas David Llewelyn (Llewelyn Alaw; 1828–79), a oedd yn delynor teuluol i Blas Aberpergwm, cartref [[Maria Jane Williams]]. Yn ogystal, lluniodd rhai o gerddorion amlwg Cymru’r 19g. gyfrolau o drefniannau o alawon brodorol y genedl (caneuon gwerin a cheinciau offerynnol) a fu’n gyfrwng i boblogeiddio’r traddodiad. Yn eu plith, gwelwyd cyhoeddiadau [[John Parry]] (Bardd Alaw; 1776–1851), [[John Owen (Owain Alaw]]; 1821–83), [[Brinley Richards]] (Cerddor Towy; 1817–85), [[Joseph Parry]] (1841–1903) a [[D. Emlyn Evans]] (1843–1913).

Yn sgil sefydlu colegau [[prifysgol]] yng Nghymru ar ddiwedd y 19g. a’r awydd am [[addysg]] uwch o safon, gwelwyd hefyd ddyfodiad [[Amgueddfa Genedlaethol Cymru]] (1907) a [[Llyfrgell Genedlaethol Cymru]] (1907), gyda’u pwyslais ar gadwraeth ac ymchwil i’r byd a’r bywyd Cymreig. Yn 1906 sefydlwyd [[Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru]] a than arweiniad [[J. Lloyd Williams]] (1854– 1945), [[Mary Davies]] (Mair Mynorydd; 1855–1930), [[Ruth Herbert Lewis]] (1871–1946) ac eraill profwyd adfywiad ym maes canu gwerin Cymraeg. Trwy gyfrwng  ''Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru'' (1909–77) a ''Canu Gwerin'' (1978–), diogelwyd rhai cannoedd o alawon traddodiadol Cymreig, gan gynnwys ‘Dacw nghariad i lawr yn y berllan’, ‘Ffarwél i Aberystwyth’ (gw. Eng.3), ‘Lisa Lân’, ‘Tra bo dau’, ‘Gwcw fach’ a ‘Suo Gân’.

Sbardunwyd nifer o aelodau cynnar y Gymdeithas i gywain alawon trwy gyfrwng gwaith maes mewn ardaloedd penodol o Gymru. Aeth [[Ruth Herbert Lewis]], er enghraifft, ati i gasglu alawon gyda chymorth ffonograff yn Sir y Fflint a Dyffryn Clwyd gan gyhoeddi ffrwyth ei hymchwil, a oedd yn cynnwys caneuon fel ‘Gwenni aeth i ffair Pwllheli’ (gw. Eng.4) a ‘Chwech o eifr’, yn 1914 ac 1934. Ar Ynys Môn bu [[Grace Gwyneddon Davies]] yn casglu ei deunydd ac ymddangosodd ei threfniannau o ganeuon fel ‘Cyfri’r geifr’ ac ‘Un o fy mrodyr’ yn 1914 ac 1923–4.

Bu’r cyswllt a’r cydweithio rhwng [[Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru]] ac Eisteddfod Genedlaethol Cymru yn agos ac yn adeiladol ers dechrau’r 20g. a chafwyd cystadlaethau canu caneuon gwerin, canu [[carolau]] traddodiadol a [[baledi]] (yn ogystal â llunio trefniannau lleisiol ohonynt) fel dull o hyrwyddo’r traddodiad a chynnal y grefft. Pan ymddangosodd cenhedlaeth newydd o arbenigwyr yn y maes yng nghanol y ganrif, unigolion fel William Hubert Davies (1893–1965), [[W. S. Gwynn Williams]] (1896–1978) ac Emrys Cleaver (1904–85), gwelwyd cynnydd sylweddol yn nifer y cyhoeddiadau a’r casgliadau o alawon traddodiadol Cymreig a ddaeth o’r wasg, a chafwyd cryn bwyslais ar boblogeiddio’r maes ac addysgu plant a phobl ifanc. Un o’r cyhoeddiadau mwyaf arwyddocaol oedd ''Caneuon Traddodiadol y Cymry'' (1961 ac 1963) a oedd yn cyfuno alawon a gasglwyd gan selogion [[Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru]] a chynnyrch cyhoeddiadau poblogaidd y dydd. Ers yr 1960au ac ymdrechion [[D. Roy Saer]] ([[Amgueddfa Werin Cymru]], Sain Ffagan) i gasglu alawon a [[baledi]] yn Llŷn a charolau [[plygain]] (yng ngogledd-ddwyrain Cymru), cafwyd cyfres gyfoes o gyhoeddiadau, ''Caneuon Llafar Gwlad/ Songs from Oral Tradition'' (1974 ac 1994), yn seiliedig ar waith a chasglu alawon traddodiadol yn y maes (gw. Eng.5).

Dilynwyd y rhain gan gyfres o recordiadau masnachol (gan Sain) a ddarlledwyd yn gyson mewn [[rhaglenni radio]] wedi hynny. Yr awydd i gyfoethogi adnoddau addysg gerddorol yng Nghymru a chefnogi’r ifanc i ddysgu a chanu caneuon traddodiadol fu’r symbyliad i [[Phyllis Kinney]] a [[Meredydd Evans]] i gyhoeddi eu ''Caneuon Gwerin i blant'' (1981) a ''Canu’r Cymry'' (1984 ac 1987), ac ateb gofyn partïon a chorau gwerin (SSA, TTBB, SATB) oedd nod y gyfres amrywiol o drefniannau cyhoeddedig, ''Lleisiau’r Werin'' (1980, 1986, 1989, 1999, 2002, 2009).

Er mai prin iawn fu’r ymgyrchoedd casglu alawon gwerin yng Nghymru’r 1990au, rhoddwyd cryn bwyslais gan [[ysgolheigion]] y maes ([[Meredydd Evans]], [[Rhidian Griffiths]], Rhiannon Ifans, [[Phyllis Kinney]], E. Wyn James, [[D. Roy Saer]] a’u tebyg) ar ddwyn alawon y traddodiad o ffynonellau llawysgrifol mewn [[llyfrgelloedd]] ac archifdai ledled Cymru i sylw ehangach. Tra mae gweithgaredd y Gymdeithas Alawon Gwerin yn ffynnu a’i chynhadledd flynyddol yn parhau, cafwyd cryn bwyslais ym mlynyddoedd cynnar yr 21g. ar adfywio’r traddodiad gwerin offerynnol (y [[delyn]], y [[delyn deires]], [[ffidil]] a phib) yn dilyn sefydlu Cymdeithas Offerynnau Traddodiadol Cymru (Clera yn ddiweddarach), [[Y Glerorfa]] a ''trac''.

'''Wyn Thomas'''
 
==Llyfryddiaeth==

:John Parry (Bardd Alaw), ''The Welsh Harper'' (Llundain, 1839, 1848)

:Maria Jane Williams, ''Ancient National Airs of Gwent and Morganwg'' (Llanymddyfri, 1844)

:John Thomas (Ieuan Ddu), ''Y Caniedydd Cymreig/The Cambrian Minstrel'' (Merthyr, 1845)

:John Jenkins (Ifor Ceri), ''Ancient Welsh Music'' (Dinbych-y-Pysgod, 1859)

:John Owen (Owain Alaw), ''Gems of Welsh Melody'' (Rhuthun, 1860)

:Henry Brinley Richards, ''The Songs of Wales/Caneuon Cymru'' (Llundain, 1873)

:John Parry (Bardd Alaw), ''A Select Collection of Welch Airs'' (Llundain, c.1886)

:D. Emlyn Evans, ''Alawon Cymru/Melodies of Wales'' (Aberystwyth, c.1889)

:Joseph	Parry, ''Cambrian Minstrelsie/Alawon Gwalia''(Caeredin, 1893)

:Nicholas Bennett, ''Alawon fy ngwlad/The Lays of my land''(Y Drenewydd, 1896)

:J. Lloyd Williams ac Arthur Somervell, ''Sixteen Welsh Melodies'' (Llundain, 1907 & 1909)

:''Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru/Journal of the Welsh Folk Song Society'' (1909–77)

:Ruth Herbert Lewis, ''Folk Songs Collected in Flintshire and the Vale of Clwyd'' (Wrecsam, 1914 & 1934)

:Grace Gwyneddon Davies, ''Alawon Gwerin Môn'' (Wrecsam, 1914, 1923 ac 1924)

:W. Hubert Davies, ''Welsh Folk Songs/Caneuon Gwerin Cymru'' (Wrecsam, 1919)

:W. S. Gwynn Williams, ''Hen Ganeuon Cymreig Gwaith a Chwarae'' (Llangollen, 1943)

:———, (gol.), ''Caneuon Traddodiadol y Cymry'' (Llangollen, 1961 ac 1963)

:''Canu Gwerin/Folk Song'' [Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru/Journal of the Welsh Folk Song Society], 1978–

:D. Roy Saer, ''Caneuon Llafar Gwlad'' (Caerdydd, 1974 ac 1994)

:Phyllis Kinney a Meredydd Evans, ''Caneuon Gwerin i blant''(Llandysul, 1981)

:———, ''Canu’r Cymry'' (Penygroes, 1984 ac 1987)

:Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, ''Lleisiau’r Werin'' (Penygroes, 1980, 1986, 1989, 1999, 2002 a 2009)

:Rhiannon Ifans, ''Yn Dyrfa Weddus – Carolau ar gyfer Y Plygain'' (Aberystwyth, 2003)

:Leila Salisbury (gol.), ''Alawon Gwerin Iolo Morganwg'' (Aberystwyth, 2012)

{{CC BY-SA Cydymaith}}