Gweld cod y dudalen Ellis, Annie (Cwrt Mawr) (1873-1942)

__NOAUTOLINKS__
'''Mae'r cofnod hwn ymysg y cannoedd sydd i'w gweld yn [https://www.ylolfa.com/cynnyrch/9781784616250/cydymaith-i-gerddoriaeth-cymru''Cydymaith i Gerddoriaeth Cymru''], cyfrol gyhoeddwyd gan Y Lolfa ym mis Medi 2018.'''

Un a wnaeth gyfraniad pwysig i fyd [[canu gwerin]] yng Nghymru fel casglwraig ac fel un a ysbrydolodd eraill i ymddiddori yn y maes. Perthynai Annie Ellis (Annie Davies cyn iddi briodi), fferm Cwrt Mawr, Llangeitho, i linach Fethodistaidd David Charles (Caerfyrddin) ar ochr ei thad a llinach y Parch Peter Williams, y diwinydd a’r esboniwr, ar ochr ei mam. Fe’i haddysgwyd yng Ngholeg [[Prifysgol]] Cymru, Aberystwyth, ond ar brydiau ymwelai â Llundain lle cafodd flas ar fywyd cymdeithasol lliwgar Cymry’r ddinas. Am gyfnod, ymgartrefodd yng nghapel Charing Cross lle cynhaliwyd ymrysonau, [[eisteddfodau]] a chyngherddau dan arweiniad y gantores [[Mary Davies]] (Mair Mynorydd).

Ym mis Medi 1908 ymaelododd â [[Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru]] ac o ganlyniad, daeth ymdrechion Y Canorion yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, a’r arfer o gywain alawon traddodiadol yng nghefn gwlad yn fwy cyfarwydd iddi. Yn ogystal, bu dylanwad uniongyrchol ei brawd, John Humphreys Davies (1871–1926), a’i ddiddordeb ef ym myd casglu [[llawysgrifau]], hanes llenyddiaeth Gymraeg a thraddodiad y [[baledi]], yn gyfrwng i’w chyfeirio i faes canu gwerin y genedl. Fel un o gyfeillion a chymwynaswyr Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, gwahoddwyd Annie Ellis i fynychu achlysuron Cymreig y myfyrwyr a hyn (ynghyd â darlith gyhoeddus Dr Mary Davies yn Ionawr 1910) a roes fod i’r datblygiadau yn hanes [[Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru]] yn y canolbarth ac a fu’n sbardun i weithgarwch ymarferol yn y maes ymysg trigolion Aberystwyth a’r cylch. Gwelwyd ôl ei dylanwad ac o ganlyniad tyfodd canu traddodiadol Cymru yn fwy amlwg a phoblogaidd yng nghyngherddau wythnosol ‘y Coleg ger y lli’.

Sefydlwyd triawdau a phedwarawdau ymhlith y myfyrwyr yn bennaf i berfformio trefniannau lleisiol o ganeuon brodorol yn seremonïau a chyfarfodydd cyhoeddus Aberystwyth, a daeth eisteddfod flynyddol y Brifysgol, ynghyd â chystadlaethau canu alaw werin a chreu casgliad o alawon traddodiadol anghyhoeddedig, yn arwydd o’r diddordeb cynyddol yn y maes. Dora Rowlands ([[Dora  Herbert Jones]] yn ddiweddarach) oedd cantores amlycaf Canorion y Brifysgol yn y cyfnod rhwng 1910 ac 1913, ymgorfforiad o’r adfywiad canu gwerin a oedd ar droed yng Nghymru’r adeg honno, gyda’i dehongliadau o alawon fel ‘Doli’, ‘Yr Hen Erddygan’ a ‘Gwcw Fach’ yn fodd i danio’r diddordeb ymhlith y myfyrwyr eraill. Ar gais Annie Ellis, perfformiwyd detholiad o’r chwaraegan ''Aelwyd Angharad'' gan [[J. Lloyd Williams]] yn y dref (1911) ond uchafbwynt gweithgaredd cerddorol Y Canorion oedd ymweliad pedwar o fyfyrwyr Aberystwyth â Pharis i berfformio [[alawon gwerin]] Cymreig dan gyfarwyddyd Madame [[Lucie Barbier]] (athrawes leisiol y Coleg).

Fel prif gynrychiolydd Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru yn y canolbarth a ''chaperone'' i’r diddanwyr ifanc, teithiodd Annie Ellis yn eu cwmni’n ogystal. Yn yr un modd, bu’n ysbrydoli’r gwaith o gasglu alawon brodorol ymysg trigolion tref Aberystwyth ac yn ardaloedd diarffordd Ceredigion (Tregaron, Llandysul, Pen-uwch a’r cyffiniau) a hithau’n ddolen gyswllt bwysig rhwng casglyddion profiadol y maes (fel y Fonesig [[Ruth Herbert Lewis]]) a’r gymdogaeth y gwyddai gymaint amdani. Enwogrwydd Annie Ellis, fel gwraig un o gyn-wleidyddion Rhyddfrydol amlycaf ei gyfnod, a’i chyfeillgarwch â rhai o weinidogion Anghydffurfiol blaenllaw’r genedl, fu’r dylanwad pennaf ar gymeriadau ardal Llandysul. Er na chyhoeddodd Annie Ellis gasgliad personol o ganeuon brodorol, mae ei llawysgrifau, sydd ar gadw yn [[Llyfrgell Genedlaethol Cymru]], yn tystio iddi ymdrechu i gofnodi swp ohonynt (yn y Gymraeg ac yn Saesneg) mewn [[sol-ffa]] a hen nodiant.

Fel un o is-lywyddion y Gymdeithas Alawon Gwerin roedd yn ymwybodol o bwysigrwydd lledaenu enw da’r Gymdeithas, denu aelodau newydd a sicrhau mwy o gasglyddion ifanc brwdfrydig a fyddai’n barod i gywain alawon traddodiadol mewn gwahanol ardaloedd o Gymru a’u dwyn i sylw J. Lloyd Williams. Gobaith Annie Ellis oedd y deuai cynnyrch y casglyddion hynny yn ddeunydd i’w gyhoeddi ar dudalennau ''Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru'' ac y byddai’n gyfrwng i ymestyn ''repertoire'' ac ehangu gorwelion myfyrwyr ac aelodau staff y Coleg.

O safbwynt cerddorol, ymddangosodd droeon yng nghyfarfodydd y Gymdeithas i adrodd hanes ei phrofiad yn casglu yn y canolbarth a phwysleisio’r angen mawr am weithwyr pellach yn y maes. Cafodd gyfle droeon i werthfawrogi dawn [[Morfydd Llwyn Owen]] fel cantores, cyfeilyddes a chyfansoddwraig, a bu’n hael ei chefnogaeth i [[Leila Megàne]] cyn iddi adael Cymru i astudio ym Mharis. Un o gymwynaswyr y byd cerdd yng Nghymru’r 20g. oedd Annie Ellis – gweithiodd yn dawel a dirwgnach er budd y traddodiad a chyfoethogodd brofiadau cenedlaethau o fyfyrwyr a ddaeth dan ei gofal.

'''Wyn Thomas'''

==Llyfryddiaeth==

*T. I. Ellis, ''Thomas Edward Ellis – Cofiant'' (Lerpwl, 1948)

*Gwenan Gibbard, ''Brenhines Powys – Dora Herbert Jones a byd yr alaw werin'' (Llanrwst, 2003)

*Wyn Thomas, ‘Annie Ellis Cwrt Mawr, Canorion Aberystwyth a chanu traddodiadol Cymru’, ''Gwerddon'', 2 (Hydref, 2007), 51–86 <www.gwerddon.org>

{{CC BY-SA Cydymaith}}
[[Categori:Cerddoriaeth]]