Diwygiad 09:37, 26 Mawrth 2021

Mae'r cofnod hwn ymysg y cannoedd sydd i'w gweld yn Cydymaith i Gerddoriaeth Cymru, cyfrol gyhoeddwyd gan Y Lolfa ym mis Medi 2018.

Ffurf ar ganu gwasael yw canu Calennig, ac efallai mai ei ddiben gwreiddiol oedd dymuno bendith a ffrwythlondeb i drigolion y tŷ; mae hefyd ynghlwm wrth yr arfer o gyflwyno anrhegion y flwyddyn newydd, arfer sy’n ymestyn yn ôl i gyfnod y Rhufeiniaid. Yn y cyfnod diweddar, cysylltwyd yr arfer yn fwy gyda phlant na chydag oedolion. Arferid dechrau’n fore a pharhau tan ganol dydd, gan fynd o dŷ i dŷ o fewn y gymdogaeth. Ceir disgrifiad o orllewin Morgannwg yn 1819 sy’n sôn am gwmni o blant yn mynd o amgylch gydag afal yn llawn o ŷd, wedi ei addurno â gwyrddni (Owen 1974, 44).

Byddai’r cantorion yn cario cwd o amgylch eu gyddfau i ddal y bwyd neu’r arian a gynigid iddynt, ac weithiau’n cario ffon i guro ar y drws i ddeffro’r teulu. Cenid penillion wrth y drws, a byddai trigolion y tŷ yn rhoi eu hanrhegion i’r plant. Ym Morgannwg ac yn Sir Benfro cofnodwyd fel y byddai’r cantorion yn cario dŵr ac yn ei daenellu ar drigolion y tŷ gyda sbrigyn o focs i ddod â bendith, arfer sydd efallai’n gysylltiedig â’r hen arfer eglwysig o daenellu dŵr sanctaidd.

Diogelwyd nifer o enghreifftiau o ganeuon Calennig: o Sir Benfro y daw un o’r hynaf ohonynt, ‘Deffrowch ben teulu’, sydd ar fesur cywydd deuair fyrion (Kinney 2011, 84). Gosodwyd geiriau penillion Calennig ar donau poblogaidd o ffynonellau eraill: er enghraifft, cenir y geiriau adnabyddus, ‘Blwyddyn newydd dda i chi / Ac i bawb sydd yn y tŷ’ i addasiad o gytgan cân gospel o Ogledd America, ‘The bright for-evermore’. Cenid llawer o’r un penillion mewn gwahanol ardaloedd o Gymru: maent yn cynnwys elfennau o ofyn am fwyd neu arian ac o ddymuno llwyddiant, er enghraifft:

Mi godais heddiw’n fore

I gerdded at eich tai

I ymofyn ambell chwechyn –

Mi gymeraf beth yn llai.

Gobeithio y ca’i fynd adre

Yn llawen er fy lles,

A’m cod yn llawn o arian

A llawer iawn o bres.

A diolch fydd i chwi

Am ddim a gefais i

A bendith fyddo arnoch

A phob peth yn eich tŷ.

(Ifans 1983, 94)

Rhidian Griffiths

Llyfryddiaeth

• Trefor M. Owen, Welsh Folk Customs (Caerdydd, 1974)

• Rhiannon Ifans, Sêrs a Rybana (Llandysul, 1983)

• Phyllis Kinney, Welsh Traditional Music (Caerdydd, 2011)

Comisiynwyd y cofnod hwn ar gyfer Y Cydymaith i Gerddoriaeth Cymru, cyfrol a fydd yn cael ei chyhoeddi gan Y Lolfa yn 2018. Mae testun y cofnod hwn wedi’i ryddhau dan y drwydded Creative Commons BY-SA 4.0, sy’n eich caniatáu i’w ail-ddefnyddio a’i newid mewn unrhyw ffordd os ydych yn rhoi cydnabyddiaeth ar ffurf dolen i’r dudalen hon, ac yn trwyddedu eich fersiwn ddeilliadol yn yr un modd. Gweler testun y drwydded am ragor o fanylion.